امیر کبیر نظام الدین علیشیر نوایی،تورک ادبیاتی نئنگ پارلاق یئلدئزی

             امیرعلی شیر نوایی تورک ادبی دنیاسی نینگ اینگ تانالیان نماینده سی دئر. چونکه هیچ کیم تورک دیلی و ادبیاتئنی اوسدیریش اوچین اونئنگ یالی خدمت اتمدیک بولسا گرک. نوایی نئنگ دؤردیجیلیگی تورکی کلاسیک ادبیاتی نئنگ اینگ بییک چوققی سی دیر. چونکه هیچ کیم اونگاچا بو دیل ده مونچالئق اونگات و کؤپ یازمادئق بولسا گرک. نوایی همه تورکی خلق لارئنگ اینگ بییک شاعری و عقلداری دئر. چونکه اول اؤزینی «ختای دان تا خراسانا چا » اوزالان منطقه دا تورکی خلق لرینگ اوز شاعری دییپ بیلیاردی. علیشیر نوایی اولاری بیر ادبی دیل بایراغی نئنگ آستئنده بیرلشدیردی، و اؤزی نینگ آیدیشی یالی «یک قلم » اتدی . شونئنگ بیلن تورکی ملت لرینگ اقتصادی، سیاسی، علمی، ادبی و معنوی بایلاشماغئنا بییک تاثیر گؤرکزدی.

         امیرعلیشیر نوایی  1441 نجی میلادی ییلینگ فبروری آیی نینگ توققیزیندا امیر تیمور اوغلی شاهرخ میرزا دورینده، هرات شهری نینگ «باغ دولت» دیه ن جایئندا آنه دن بولئپ دئر. شاعرینگ آته سی «کیچگینه بهادر» لقبی بیلن مشهور بولان غیاث الدین محمد، تیموری لردرباری نینگ اعتبارلی آدم لاریندان، چغتای ایلی نینگ پهلوان لریندان و بیر نأچه امیرزاده لارینگ آتالیغی بولیپ دئر. علیشیر نینگ انه سی کابلینگ امیرزاده لار لریندان حسابلانان شیخ ابوسعید چنگی نینگ غیزی دئر.            

          علیشیر چاغالیغیندا تیموری شاهزاده لار بیلن بیریرده تربیه لندی. تؤرت یاشیندا اونی اوقووا بردیلر. فهملی و قابلیتلی علیشیر مکتب دأکی باشغا چاغالاردان تفاوتلی دی و کتته لرینگ دقتینی اؤزینه چکیاردی. اما هرات دأکی اوقوو اوزاغا چکمه دی. شهزاده لار و امیر و عملدالار اورتاسندأکی تاج و

تخت اوچین بولان گورش گویجیگیپ بارماقدادی. آیراتینام 1447 نچی یئلدا شاهرخ میرزا وفات ادندن سونگ، تیموری شهزاده لارینگ تاج و تخت اوچین گورشی نهایت دا کسگینله شییب گیتدی. خراسان دا غیزیپ گیدن اؤزآرا اوروشلار کؤپ کیشی لری دورلی طرفلارا گؤچیپ گیدیشه مجبور اتدی. جمله دن نوایی نینگ ماشغالاسی هم عئراغا گوچیب، «تفت» دیه ن شهرده یاشاماغا باشلادیلار. تفت ده مشهور تاریخچی «شرف الدین علی یزدی» دیریچیلیک گچیریاردی. یاش علیشیر، شول عالمینگ صحبتینده بولدی. اول یاش علیشیرینگ عقل و فراستیندان نهایت خرسند بولدی.

               آرادان ایکی ـ اوچ ییل اؤتندن سونگ اؤز آرا فیودالی اوروشلار کوپ ضعیفلاشیپ ، خراسان دا بیر آز دینچئلئق باشلاندی. 1452 نجی یئل دا علیشیرینگ ماشغالاسی هراتا غایدیپ گلدی. غیاث الدین کیچگینه بهادر، میرزا ابوالقاسم بابر (1452 ـ 1457) درباریندا خذمت ادیب باشلا دی. کؤپ اوتمأن ابوالقاسم بابر، اونی «سبزوار» شهری نینگ حاکمی ادیپ بلله دی.

               نوایی هرات ده غالدی و اوقووینی دوام بردی. او ادبی اثرلری شوق بیلن اوقاب باشلادی. اول شیخ سعدی نینگ گلستان و بوستان کتاب لرینی، آیراتینام شیخ فریدالدین عطارینگ «منطق الطیر» اثرینی غایتا/غایتا اوقاب یادلایاردی.

                 آتا و انه سی یاش علیشیرینگ هرطارافلایئن بیلیم آلئشی اوچین اهلی شرایط لری یارا دئپ بردیلر. علیشیر زمانه سی نئنگ مشهور موزیک شناسی خواجه یوسف برهان دان موسیقی علمینی اؤورنیپ باشلادی. همده ادبیات، تاریخ؛ حسن خط و باشقه عئلئملر و هنرلر بیلن مشغول بولدی. علیشیر آیراتینام ادبیاتی سؤییاردی. اونئنگ آتاسی معرفت پرور کیشی، هنر و ادبیات شوقمندلریندن دی. میرزا ابوسعید گورگانی طارافئندان اؤدیرلن دایی لری: میرسعید کابلی و محمدعلی غریبی هم قابلیتلی شاعر دیلار.

            علیشیر چپر ادبی اثرلری اوقاماق واؤورنیش بیلن چأکلنیپ غالمادی، بلکه اونئنگ اؤزی هم شعرلر یازئپ باشلادی. نوایی نئنگ نأچه  یاشئندان باشلاب شعر یازانئنی بیلمه یارئس. ولیکن شونیسی معلوم کی او 10 ـ 12 یاشلاریندا هنری ذوقی و گؤزیتیمی، همده ایلکی شعرلری بیلن  تانئلئپ، بییک هنرمندلر و عالم لارئنگ دققتینی اوزینه جلب ادیپ دی.

      نوایی نینگ چاغالیق وختلاریندا مولانا لطفی هروی کؤپ غارریپ غالیپ دی. نوایی، مولانا لطفینی اؤزی نینگ استادی حساپلایاردی. نوایی نینگ زامانداشی خواندمیر ینگ خبر بردیگنه گؤرأ، گون لردن بیرینده مولانا لطفی، نوایی دان یازان تأزه شعرلرینی اوقیپ بیرمگینی خواهش ادیپ دیر. نوایی آشاقدأکی مطلعلی غازالینی اوقیپ بریپ دیر:

                        عارضین یاپقاچ کؤزیمدن ساچیلور هرلحظه یاش

بویله کیم پیدا بولور یولدوز، نهان بولسا قویاش

بو عجایئپ غازالدان غاتی هیجانلانان مولانا لطفی : « اگر مومکین بولسا دی، من اؤزیمینگ فارسی و تورکی دیل لرده آیدان اون ـ اون ایکی مونگ بیت شعریمی شو بیر غزل بیلن آلماشار دیم» دین اکن.

        علیشیر آته دان یاش یتیم غالدی. او معرفت پرور حکمدار ـ ابوالقاسم بابر حضوریندا تربیه له نیپ باشلادی و 15 یاشیندا حسین بایقرا بیلن بیرجایدا ابوالقاسم بابرینگ دربارینده خدمت ادیپ باشلادی. ابوالقاسم بابر 1456 ییل ده مشهد شهرینه جونه دی. نوایی و حسین بایقرا هم اونینگ بیلن مشهده باریپ، شول یرده اوقووینی دووام اتدیردیلر. 1457 نجی ییلدا ابوالقاسم بابر وفات اتدی. نوایی مشهد ده غالیپ اوقووینی دوام اتدیردی. منصب و دولت ایزیندا یؤرن حسین میرزا مرو شهرینه باریپ، تختی ایه لمک اوچین گویچ توپلاپ باشلادی و نوایی بولسا مشهد ده متداول علم لری اوقیدی. نوایی    مشهد ده سیدحسن اردشیر، کمال تربتی یالی اؤز دؤوری نینگ مشهور شاعرلاری بیلن تانیشدی و اولارینگ صحبتینده بولدی. نوایی تخمینا 18 ـ19 یاشلاریندا مولانا عبدالرحمن جامی بیلن تانیشدی . اونینگ بیلیم سویه سی و ادبی قابلیتیندن حیران غالان جامی اونی هم شاگرد و هم اؤزفرزند ی دیییپ قبول اتدی.

     هرات دأکی تاج و تخت اوچین تلاش لار بیر آز پسلأن دن سونگ نوایی هراتا غایتدی. 1459 ییلدا خراسان تختینی هم اؤز الینه آلان ابوسعید میرزا،    اینگ جاهل وظالم حکمدارلارینگ بیری دی. ابوسعیده غارشی خلق ناراضیلیغی گون به گوندن گویجیگیپ خراساندا اونگا غارشی غوزغالانگ لار باشلاندی. ابوسعیدمیرزا درباریندا بیرآز خدمت ادن نوایی تیز ده اونینگ سیاستیندان غاتی غضبلانیپ باشلادی. ابوسعید هم نوایی نینگ ناراضیلیغینی بیلیاردی. ینه بیر طرفدان نوایی ابوالقاسم بابرینگ تربیه ادن آدمی و ابوسعیدا غارشی غوزغالانگ گؤترن حسین میرزا بایقرانینگ یاقین دوستی دی. شونینگ اوچین ابوسعید میرزا، نوایی نی هرات دان سورگین اتدی و اونینگ آتا سیندان غالان مال و ملکینی مصادره اتدیردی.

     نوایی شولیالی آغیراحوال دا سمرقندا باردی. سمرقند دا ایلکی وختلاردا مادی غینچیلیقدا یاشادی، اما شونگا غارامازدان سمرقند مدرسه لرینه غاتنادی    و علم و هنر و ادبیات اهل لری بیلن یاقینلاشدی . او سمرقند دا اؤز بیلیمینی کأمیل لشدیریپ کوپ عالئملار، شاعر و یازیجیلار بیلن تانیشدی . نوایی سمرقند دا مولانا سکاکی سمرقندی و باشقه شاعرلرینگ چپر میراثی بیلن یقیندان تانیش بولدی. نوایی سمرقند دا اورنی گلنده سیاسی ایشلره هم آرالاشیپ دوردی. اول سمرقند دأکی دورموشینی عمر بویی یاددا ساقلاپ غالدی. سمرقندلی دوستلرینی هیچ هاچان اونیتمادی. نوایی سمرقند دا 1469 ییلاچنلی دوردی. تاج و تخت آرزوسیندا یؤرن حسین بایقرا نینگ هرات تختینی اله آلیشی اوچین شول وختلاردا آبای بیر واقعه یوز بردی. 1468 نجی ییل نینگ آخیرلریندا، ابوسعیدمیرزا غربی ایرانی اییه له مک اوچین قره قویونلی لار بیلن جنگ آلیپ باردی، اوروشدا ابوسعیدینگ غوشینی ینگیلیپ اونینگ اؤزی اولدیریلدی. شو وختدا هرات تؤوره گینه یقین لاشیپ غالان حسین میرزا فرصتدان فایده لا نیپ 1469 نجی ییل دا هرات تختینی اییه له دی. خود شول ییلینگ اپریل آییندا نوایی هم هراتا غایدیپ گلدی.

علیشیر نوایی یالی آبرایلی وتدبیرلی کیشی لره محتاج بولان حسین بایقرا، نوایی نینگ هراتا گلیشیندن ممنون بولیپ اونی دربارا چاغیردی و موهئردارلیق وظیفه سینی اونگا تاپشیردی . بو منصب اینگ کتته ومهم منصب لردن بیری بولیپ ، دولتینگ هرحیلی حجت و اسنادلاری موهئردار آرقالی رسمی لش دیرئلیاردی.  نوایی، حسین بایقرا مملکتینی پختالاشدیرماقدا و اولاری میده قسم لرا بؤلمأگه چیتراشیان شهزاده و عملدار لارا غارشی گورش ده بییک ایشلر گؤرکزدی.

     موهئردارلئق وظیفه سی اونینگ چپرچیلیک ایشلر بیلن کؤپرأک مشغول بولماغینا امکان برمیاردی. شونینگ اوچین اول بو وظیفه دن استعفا بردی. اما حسین بایقرا اؤز دولت اداره سیندا نوایی یالی تدبیرلی و دانشمند کیشی نینگ بولماغئنی ضرور دیییپ ، آرادان کوپ اوتمأن 1472 نجی ییلدا اونی وزیرلیک وظیفه سینه بلله دی.

نوایینی منصب وشخصی شان و شوکت دأل ده، بلکه ایل ـ یورت اوچین خدمت ادیش غئزئقلاندئریاردی. شونگا گورأ او مملکتی خاراپ و خلقی خانه خاراپ و ویران ادیجی اؤز آرا اوروشلرینگ آلینی آلماغا کوشش ادیاردی. الایتا دا اول آبادانچیلیق و مدنی حیات ساحه سینده جیدا کتته ومهم خدمتلر اتدی. علیشیر نوایی اوز اطرافینه عالئملار، یازیجیلار و هنرمند لرینگ دورلی ساحه لردأکی کیشی لری جلب اتدی. اولرا یاردام بردی و حمایت اتدی.  چنانچه مشهور شرق تاریخچی لردان: میرخواند و خواند میر، بییک موسیقی شناس و تصنیف سازلار: حسین عودی و استاد قول محمد نایی، استعدادلی نقاشلار : استاد کمال الدین بهزاد، و شاه مظفر،  مشهور خطاط لاردن: سلطان علی مشهدی و عبدالجمیل یالی کیشی لر هم بیواسطه اونینگ الی نینگ آشاغیندا کمالا یتیشدیلر. نوایی نینگ تشبثی بیلن جیدا کوپ و دورلی بنالار غوریلدی، باغلار برپا ادیلدی و حوض و آریق لر غازیلدی و مسجدلر، مدرسه لر و کاروانسرالار، حمام، رباط لار و خانقاه لار و باشغا خیریه بنالار غوریلدی. اونینگ زمانئندا خراسان، خصوصا هرات شهری گوزل بیر شهره آیلاندی.

       علیشیر نوایی نینگ سیاسی فعالیتی و مدنی دورموش دأکی ایشلری، ارتجاعی گویچلرینگ غاتی ناراضیلیغینا سبأب بولدی. اولر دولت خزینه سینی آبادانچیلیق ایشلرینه و مدنی دورموشا صرف ادیلشینی ایسله مییاردیلار . اولار اوز شخصی منفعتینی ، مملکت و خلقینگ منفعتیدن یخشی راق گؤریاردیلار. اولار نوایی نی دربار ایشلریندن چیتلشدیرمأگه، حسین بایقرانینگ جلوینی اوز ال لرینه آلماغا کوشش ادیاردیلار. شونینگ اوچین اولار علیشیرنواییا غارشی بهتان لار و اغوالار دوقیدیلار. نوایی نینگ وزیرلیک منصبیندا دوریشی اوچین آرتیق شرایط غالماپدی. او مملکت و خلق اوچین کؤپرأ ک ایجادی ایشلر بیلن خدمت ادیشه عهد اتدی و 1476 نجی ییلده وزیرلیک منصبیندان استعفا بردی. لیکن شونگا غارامازدان نوایی مملکتینگ سیاسی ایشلریندن تماما اوزاق لاشمادی. او حسین بایقرانی معرفتلی پادشاه ادیش نیتیندن  گچمه دی. اونگا امید و اینانچ بیلن غارا دی.

        وزیرلیک منصبیندن بوشان نوایی؛ غیزغین ایجادی ایشه باشلاپ گیتدی. اول تورک ادبی دیلینی ترقی اتدریش، بو دیلده بییک چپر اثرلر یارادیش، اولارده مملکت و خلق منفعتینه غارادیلان مهم مسأله لری یارادیش وظیفه لرینی اوز اونگینه غوییپ دی.

        نوایی ایلکی لیریک شعرلری بیلن گینگ شؤهرأت غازانئپ باشلا دی. 1465 ـ 1466 نجی ییل لاردا نوایی نینگ کتابخوان لری اونینگ شعرلرینی توپلاپ دیوان دوزدیلر. نوایی نینگ اؤزی بولسا 1470 ییلینگ باشلریندا بیرینجی دیوانینی «بدایع البدایه» نی دوزدی. سونگقی راق 1478 ـ 1483 نجی ییل لاردا ایکینجی دیوانی «نوادرالنهای» نی یاراتدی. لیریک تورده بییک تجربه غازانان نوایی، ایندی ترک دیلینده بییک ایپیک اثرلر یارادیش وظیفه سینی اؤز آلنینا غوییپ دی. وزیرلیک منصبیندان استعفا برن سونگ «خمسه» یازیشه تیارلانیپ باشلادی. اول آز وقت دا خمسه اوچین گرکلی اهلی موادلاری توپلادی. نظامی گنجوی، امیرخسرو دهلوی و باشغا شاعرلارینگ خمسه سی و خلق دورادیجیلیگی، همده تاریخ اثرلرینی مکمل اؤورنیپ چیقدی و خمسه یازیش فکرینی مولانا عبدالرحمن جامی بیلن اورتا غویدی. جامی اونینگ مقصد توتان زاتلارئنی معقولادی. او خمسه یازیش اوچین جیدا غئسغا واخت، ایکی ییل دان کؤپ رأک واخت صرف اتدی. 1463 نجی  ییلدا خمسا نینگ بیرنجی داستانی«حیره الابرار»،1484 نجی ییلدا فرهاد و شیرین، لیلی و مجنون، سبعه سیار، 1485 نجی ییلدا سدسکندری داستان لارینی یازدی.

     نوایی نینگ آبادانچیلیق ساحه سیندأکی ایشلری، چپر ایجادیاتی، یاش عالم لار و هنرمندلره صمیمی یاردامی، خلقینگ عرض و دادینا غولاق سالیشی، اونینگ آبراینی و شؤهراتینی آرتدیرماقدا دی. بو حال نوایی نینگ دشمن لارینی، خصوصا مجدالدینی باراـ بارا غاتی راق دینچسیزلاندیریاردی. شول وختلاردا حسین بایقرا آبادانچیلیق و مدنی ساحه دأکی ایشلریندن اوزاق لا شیپ ،عیش وعشرت بیلن دی. نوایی نینگ دشمن لاری اونی پایتخت دان اوزاق لاشدئرماغی طلب اتمکده دیلر. نهایت دا حسین میرزا بایقرا ، علی شیرنوایینی استرآبادا حاکم ادیپ بللدی . بوایش بیلن او بیرینجی دن نوایی نینگ آبرایی و تدبیرکارلیگیندن فایدالانیپ ، مملکتینگ مؤهوم سرحدی ولایت لریندان بولان حازار دینگیزی بوییندأکی استرآباد دا اوز موضعینی گویچلندیرمک  چیدی.

        نوایی 1487 نجی ییلدا آسترآبادا جونه دی و او یرلرده دولت اداره ایشلرینده بیرآز ترتیپ اورناتدی . حالئقدان آرتیقچا سالغیت لار اؤندیریان عملدارلاری ایشدن بوشاتدی و آسترآبادینگ آبادانچیلیغینا بییک اهمیت بردی.

      نوایی، حسین بایقرانی انصافلی و معرفت پرور حکمدارا آیلندیریش نیتیندن هنیز هم ال چکمأن دی. اول استرآباد دان حسین بایقرا و باشغه عملدارلارایازان مکتوب لرینده اولاری انصاف وعادالاتا چاغئریپ، دولت اداره اصولینده مستحکم ترتیب اورنه دیش و آیریم اصلاحاتلار اتمک اوچین تشویق ادیاردی.  اما نوایی نینگ بو ایستگ لری عامالا آشمادی. حسین بایقرا هم اونینگ درباریندأکی ارتجاعی عملدارلاری هم نوایی نینگ خلق پرورلیک ومعرفت پرورلیک مصلحت لرینا غولاق آسمادیلار. نوایی آسترآبادا جونه دیلن بولسه هم، اونینگ دشمن لاری دینجامادیلار. اولار نوایی نی خیانت یولی بیلن زأهرلأپ اولدیرمکچی بولدیلار. لیکن نوایی یینگیلمدی، دیمک مغلوب بولمادی، بلکه اول اؤز دشمن لارینی کوپچیلیک آلنئندا شرمنده اتدی.

         نوایی استرآباد دا آرتیق غالئشئنی ایستمه دی. او دوغئلئپ اؤسن شهری ـ هراتی، یار و دوستلارینی، فرهنگی برادرلارینی ساغئندی. نوایی هراتا غایدیشنی التماس ادیپ حسین بایقرا خط لار ایبردی. اما حسین بایقرا اونینگ طلبینی بی جواب غالدیردی. نوایی اوز اؤرنئنا امیربدرالدینی غالدیریپ هراته غایتدی و حسین بایقرادان هرات دا غالدئرئشئنی التماس اتدی. لیکن ایکینجی گز ک آسترآبادا غایدیپ گیدیش حقیندا پادشاه دان بویروق آلدی. نوایی ینه بیر نأچه آی آسترآباد دا دوردی. نواییا غارشی دشمن لاری طارافیندان ترتیپ لنن سوءقصد فاش بولاندان سونگ حسین بایقرا نوایی نینگ هرات دا غالئش حقینداقی طلبینی قبول اتدی.

       هراتا غایدیپ گلیشندن سونگ دربارده هیچ رسمی منصبا اییه بولماغی ایستمدی . اما شونگا غارامازدان ، او دولت اداره ایشلرینده همیشه غاتناشدی.

پادشاه و شاهزاده لارینگ تاج و تخت اوچین اوز آرا گورش لری، درباردأکی عشرت پرورلیک و عادالات سئزلئق نوایینی غاتی اوزیاردی. مونینگ اوستینه ایزی گیدرلی نوایی اوچین بیرقطار مصیبتلی واقعه لار بولیپ اؤتدی. 1492 نجی ییلدا مولاناعبدالرحمن جامی وفات اتدی. شو ییل نوایی نینگ اینی سی درویش علی بلخ ده حسین بایقرا غارشی عصیان گوتردی. مجدالدین نواییا بهتان ادیپ بو واقعه دا گویا اونئنگ الی بار، دیییپ اغوا اتدی و حسین بایقرانی مونگا ایشاندئردی. پادشاه بلخا غوشون تارتاندا نوایی اول بیلن باریشا مجبوربولدی. درویش علی نینگ عصیانی باستیریلدی، نوایی نینگ عصیانا علاقه سی بولمادیق لیغی آنئقلاندی. حسین بایقرا درویش علی بیلن یاراشدی، اما اؤز وعده سینده دورمان، کؤپ اوتمأن اونی زئندانا سالدی.

مجدالدین وزیرلیک دن بوشادیلان بولسه هم، اونینگ اورنئنا نظام الملک دیه ن جاهل عملدار بللنیلدی. 1499 نجی ییلده سلطان حسین بایقرا دربار اغوالارنئنگ تاثیری بیلن نوایی نئنگ شأگیردی شاعر میرزا حیدر صبوحی نی اعدام اتدی و اؤز آختئغی ـ بدیع الزمانئنگ اوغلی، مؤمن میرزانی اعدام ادیلمگنه فرمان بردی. بو واقعه لارئنگ هممه سی نوایینی روحا عاذاپ بریپ ساغلئغئنا یامان تأثیر اتدی. شونگا غارامازدان اول گینگ درجه ده غئزغئن ایجادی ایش بیلن شوغئللاندی و اوز اونگینه غویان ایجادی پلان لارینی عامالا آشیریپ باشلادی.

1488 ـ 1501- نجی ییل لار آرالئغئندا نوایی بیر نأچه چپر و علمی اثرلر یازدی . هراتا غایداندان سونگ کؤپ اوتمأن «تاریخ ملوک عجم» اثرینی یازدی. 1490 نجی ییلی شاعر ومعرفت پرور سیدحسن اردشیر حاقئندا «حالات سیدحسن اردشیر» بیوگرافیک اثرینی یاراتدی. 1391- نجی ییل ده معما ژانری حاقئندا «رساله معما» نی یازدی. شول ییلی «مجالس النفایس » تذکره سینی یازیشا گیریشدی و سونگ اونی دولدوریپ تحریر اتدی. بو اثرینده اول 450 دن آرتیق 15 نجی عصر شاعرلارنئنگ دورموشی و ادبی فعالیتی حاقئندا معلومات بریپ ، اولارینگ اثرلریندن پارچه لار گتیردی. نوایی 1492 ـ 1494 نجی ییل لاردا استادی و دوستی بییک شاعر و متصوف عبدالرحمن جامی حقینده «خمسه المتحیرین» اثرینی یاراتدی. شونینگ یانی اول 1492 ییل دان سونگ حسین بایقرا و باشغا لارا یازان مکتوب لرینی «منشآت» آدی بیلن بیر کتاب اتدی. 1492 نجی ییلدان سونگ نوایی شعر دوزیلیشی، عروض وزنی حاقئندا هم علمی اهمیته اییه بولان «میزان الاوزان» اثرینی یاراتدی . همده 1491 ـ 198 ییل لار آراسینده «حالات پهلوان محمود» ، « نسایم المحبه»، و باشغا اثرلرینی یازدی. 1499 نجی ییلی «لسان الطیر» فلسفی ـ تصوفی داستانئنی همده «محاکمه اللغتین» اثرلرینی یاراتدی. اول 1500 نجی ییلی سونگقی بییک اثری «محبوب القلوب » ی یازدی. بولاردان باشغا، نوایی اوز دوری نینگ اقتصادی ـ اجتماع دوزیمی واؤز ملک لری و همده

 غوردئران عئمارات لار حاقئندا معلومات بریجی «وقفیه» و دینی ـ اخلاقی مسأله لره دایر «نظم الجواهر» و « تاریخ انبیا و حکما»، «سراج المسلمین» و باشغا اثرلرهم یاراتدی. نوایی یارادان اثرلرنینگ دییرلی هممه سی بیزه چه ساقلانئپ غالئپ دئر.

        حسین بایقرا، عصیان گؤترن اوغلی ـ محمدحسین میرزا غارشی 1500 نجی ییلینگ یازئندا غوشون تارتئپ دی. دسامبر آیی نینگ 22 سینده حسین بایقرا نینگ محمدحسین میرزا غارشی اوروشدا غلبه غازانئپ اول بیلن یاراشانی و غایدیپ هراتا  گلیشی حاقدا خبر گلیار. نوایی بیتاب لئغئنا  غارامان پادشانی کوتیپ آلیش اوچین باشغا دولت ارباب لاری بیلن بیرجایدا یولا دوشیار. اونینگ بیتابلئغی گویجیکیار،1501 نجی ییلینگ جنوری آیی نینگ اوچینده علیشیر نوایی وفات ادیار. بوتین هرات غاتی ماتم توتیار . مصیبتلی خبر تیز آرادا بوتین خراسان و ماوراالنهره و باشغا جایلارا باریپ یتیار. کؤپ شاعرلار و تاریخچی لار نوایی نینگ خاطره سینا باغئشلاپ اثرلر یازیارلار. خواندمیر نوایی اولیمی نینگ بوتین مملکت اوچین نأهیلی آغئر مصیبت بولانئنی تصویرلأپ، شویالی قطعه یازئپ دئر:

از مـــوت او نشست بـــه هـر خـــانه مــاتمی       وز فوت او بخیست زهر گوشه شیونی

زین سهمگین مصیبت و زین سهمناک مرگ       آتــش فتـــاد در دل هــرسنـگ و آهنی

یازیجی: استاد محمدصالح راسخ

نوایی نئنگ مازاری

کؤنگلیم اورتانسین اگر غیریغه پروا ایلسه                هر کؤنگیل هم کیم سنینگ شوقینه پیدا ایلسه

اؤزگه لر حسنئن تماشا ایلسه،چئقسون گؤزوم             اؤزگه بیر گؤزهم کی حسنئنگنی تماشا ایلسه

غیر ذکری آشکارا قئلسا،لال اولسون تیلیم                 قایسی بیر تیل هم کی ذکرینگ آشکارا ایلسه

                                        ********************

غربتده غریپ شادمان بولمس ایمیش                     ایل اونگا شفیق و مهربان بولمس ایمیش

آلتئن قفس ایچره گر قیزیل گول بولسا                    بولبولغه تیکن دک آشیان بولمس ایمیش

                                         ******************

اویلا حریفیکه چو بزم ایلاسم                              ایچگالی بو باده عزم ایلاسم

نظم بیک مسندیده اولتوروپ                              آلیما نظم اهل تومان مینگ توروپ

بزم ده شاهانه یساب سازوبرگ                            باشیم اؤزه ایگره کویوپ نیم ترگ

سؤزمیدین آلیما دریای ژرف                              الکیما زورق کیبی جام شگرف

هر نفس ایلاپ تولا اول جام نی                          سیبکاریپ اول باده گلفام نی